تاریخچه نقاشی ایران بخش دوم

هنر دوران افشار

هنر دوران زندیه

هنر دوران قاجار

- در این دوره شاهد الگوبرداری هایی از نقاشی طبیعت گرای اروپایی هستیم که از آن به عنوان " فرنگی سازی " یاد میکنند. در این بین تعدادی از نقاشان تلاش میکردند که پیوند و ارتباطی بین سنت های تصویری شرق و غرب برقرار کنند.

- روند فرنگی سازی باعث ورود به تصویر کشیدن حجم، عمق، نور و سایه در آثار هستیم که برخلاف شیوه ی 2بعدی نمایی آثار گذشته بود. آثار معمولا با تکنیک رنگ و روغن و در ابعاد بزرگ به تصویر کشیده می شدند.

- در این دوره شاهد تحول و تغییری در سلیقه ی دربار و افراد ثروتمند اصفهان هستیم، نقاشی های اروپایی بیش از نقاشی های ایرانی علاقمند پیدا کرد و نقاشان کوشیدند که از عناصر اروپایی برای خلق آثاری متفاوت از مکتب اصفهان بهره ببرند.

- از نمونه آثار نقاشی این دوره میتوان به مجموعه دیوارنگاری های تالار بام عام کاخ چهلستون بر سر دروازه میدان نقش جهان، تعدادی نقاشی های رنگ و روغن در اندازه طبیعی از زنان و مردان با جامه ایرانی، طراحی، صورت سازی و مینیاتور برای نسخه ی خطی اشاره کرد

بخشی از یک دیوارنگاری کاخ چهلستون، پذیرایی شاه تهماسب اول از همایون فرمانروای هندوستان،

 اصفهان، سده 11ه.ق

- هنرمندان آثار دیوارنگاری و پرده های نقاشی به طور واضح مشخص نیستند و احتمال بر این است که هنرمندان ایرانی با هنرمندان خارجی مقیم ایران مانند میناس نقاش ارمنی، به خلق آثار پرداخته اند اما نقاشی های کوچک به دست هنرمندانی چون بهرام سفره کش، شیخ عباسی، علیقلی جبادار و محمد زمان به تصویر کشیده شدند. این هنرمندان نخستین افرادی بودند که برای بازنمایی صحنه های متعدد به استفاده از شگردهای 3بعدنمایی علاوه بر خصلت 2بعد نمایی پرداختند.

- محمد زمان از معروف ترین هنرمندان این دوره است که زیر نظر استادانی چون معین مصور و شیخ عباسی آموزش دیده و علاوه بر آن با هنرمندان خارجی مقیم ایران در ارتباط بود و شیوه ی طبیعت نگاری را از آنها آموخت و سرمشق هنرمندان و نقاشان پس از خود شد.

- سبک محمد زمان توسط پسرش محمد علی انسجام و تداوم پیدا کرد و تا پایان دوره ی صفوی به صورت هنری قانونمند و رسمی ادامه داشت.

بهرام گور و کشتن اژدها، اثر محمدزمان، سده 11ه.ق

- فرنگی سازی در خارج از دربار ادامه داشت و شامل موضوعاتی چون تک چهره زنان، زوج های دلداده، شکارچی و سواران رزمنده، گل و پرندگان، مجالسی از منظومه های تغزلی و روایت های مسیحی بود.

- از اثر ممتاز این دوره میتوان از نسخه مصور تاریخ جهانگشای نادری نام برد که پیروزی ها و وقایع زندگی نادرشاه را به تصویر کشیده است.

یک تصویر از نسخه جهانگشای نادری، جنگ نادر با افغان ها، حدود 1170ه.ق

- زنان معمولا چاق با چهره ی گرد و چشمان درشت با پیراهن نازک و شلوار لوله ای گشاد که موهایشان را با کلاه، سرپوش یا نیم تاجی میپوشاندند و مردان با چهره ی گرد بدون ریش، جبه ای بر تن و شالی بر کمر همراه با عمامه بلند تصویر می شدند.

پرده نقاشی چهره رستم خان زند،اثر محمدصادق، شیراز، 1193ه.ق

- از بارزترین و مهمترین وقایع این دوره رواج گونه های جدید تصویری بود که آنها را " زیرلاکی " مینامند. در سبک زیرلاکی نقاشان به خلق تصاویر گوناگونی برروی قلمدان، قاب آیینه، جلد کتاب، صندوقچه جواهر و سینی پرداختند.

- رواج قلمدان نگاری با عواملی چون رکود مصورسازی کتاب در دربار، حضور حامیان جدید از میان دولتمندان و اهمیت به حرفه ی نقاشی ارتباط داشت.

- نقاشانی چون محمدعلی پسر محمدزمان و علیقلی پسر شیخ عباسی و محمد صادق در قلمدان نگاری فعالیت داشتند اما علی اشرف در این عرصه تخصص بیشتری داشت و منحصرا در عرصه ی قلمدان نگاری به فعالیت پرداخت.

از نمونه نقاشی زیر لاکی بر روی قلمدان

- نقاشی دوران زندیه در واقع ادامه دهنده ی روند فرنگی سازی دوران صفوی بود که با تغییر و تحولاتی به هنر دوره قاجار انتقال یافت.

پرده فتحعلیشاه نشسته روی قالیچه مرصع و ساعتی در جلویش، اثر میرزا بابا، تهران، 1213ه.ق

- در این دوره شاهد بوجود آمدن سبک نقاشی رسمی و جدیدی به نام " پیکرنگاری درباری " هستیم که تا آغاز سلطنت ناصرالدین شاه ادامه داشت. پیکرنگاری درباری نشان دهنده ی اوج تلفیق هنر ایرانی و اروپایی است که از اسلوب طبیعت پردازی، چکیده نگاری و آذینگری برخوردار است.

- در پیکرنگاری درباری، پیکر انسان اهمیت بسیاری دارد و به دلیل توجه و بهره گیری از اسلوب برجسته نمایی، شبیه سازی پیکره ها فدای زیبایی ظاهری و استعاری آنها شده است.

- مهرعلی بهترین نقاش دربار فتحعلیشاه است که علاوه بر نقاشی پرده های رنگ و روغن در نقاشی پشت شیشه ای هم دست داشت. در یکی از پرتره هایی که از فتحعلیشاه ثبت کرده خصلت هایی مانند ظرافت در طراحی، وسواس در انتخاب رنگ و مهارت در اجرا، باعث شده که این اثر از بهترین آثار نقاشی ایران قلمداد شود.

 فتحعلیشاه در لباس رسمی، اثر مهرعلی، تهران، 1228 ه.ق

- از دیگر هنرمندان این دوره میتوان به عبدالله خان، محمد حسن افشار، ابوالقاسم، سید میرزا، احمد، محمد (شیرین نگار ) میتوان اشاره کرد. همچنین هنرمندانی چون میرزا بابا، مهرعلی و سید میرزا علاوه بر پرده نگاری رنگ و روغن به خلق آثار زیرلاکی و مصورسازی کتاب نیز می پرداختند.

- در زمان محمدشاه قاجاره دوباره شاهد نابسمانی در نقاشی درباری هستیم و همزمان در خارج از دربار، بازار انواع نقاشی رونق پیدا کرده بود. نجفعلی ( آقا نجف ) در اصفهان تغییر و تحولی در نقاشی زیرلاکی بوجود آورد و در آثار و سبک خود ارتباطی میان شیوه های عهد کریم خان و عهد ناصری برقرار کرد.

- ابوالحسن غفاری شاگرد مهرعلی برای آشنایی با فن چاپ سنگی به ایتالیا فرستاده شد، او نخستین هنرمند ایرانی بود که در اروپا آموزش دید و به دلیل پیشگامی او در فن چاپ، او را پدر هنر گرافیک ایران میتوان نام برد. هنگامی که ابوالحسن غفاری از اروپا بازگشت ناصرالدین شاه به حکومت رسیده بود و او را نقاشباشی دربار خود کرد.

- رواج چاپ سنگی، مصورسازی کتاب های چاپی را به دنبال داشت و متون کلاسیک ادبیات فارسی مانند بوستان، کلیله و دمنه و آثاری از فردوسی و نظامی در دوران ناصرالدین شاه به صورت چاپ های مصور منتشر شدند.

- ابوالحسن غفاری که به او لقب صنیع الملک را دادند دو سفارش بزرگ را به عهده گرفت، نقاشی مراسم سلام نوروزی ناصرالدین شاه و دیگری مصورسازی کتاب هزارو یک شب بود.

تصویری از نسخه هزارو یک شب، اثر ابوالحسن غفاری، تهران، 1275 ه.ق

- صنیع الملک در چهره نگاری واقعگرایانه و نشان دادن حالات و شخصیت افراد در آثارش مهارت و توانایی بسیاری داشت.

- مسئولیت روزنامه دولت علیه ایران به دستور ناصرالدین شاه به صنیع الملک داده شد که برای هر شماره از روزنامه تصاویری از رجال و وقایع روز را به تصویر می کشید. همچنین مدرسه دولتی نقاشی را تاسیس کرد و به آموزش نقاشی پرداخت که باعث حرکتی تازه در نقاشی ایران شد.

از نمونه تصاویر چاپ شده در روزنامه دولت علیه ایران به دست ابوالحسن غفاری (صنیع الملک) 

- پس از صنیع الملک افراد دیگری چون علی اکبرخان مزین الدوله و عبدالمطلب مستشار برای آموزش هنر به اروپا رفتند.

- با تاسیس نخستین مدرسه علوم و فنون جدید در ایران به نام " دارالفنون " زمینه برای آشنایی ایرانیان با اصول هنری اروپا فراهم شد. افرادی چون ابوتراب غفاری، اسماعیل جلایر، علی اکبر مصور و محمد غفاری در این مدرسه آموزش دیدند.

- از دیگر هنرمندان این دوره محمودخان ملک الشعرا هنرمندی خودآموخته است. او در بهره گیری از قواعد پرسپکتیو، بازنمایی نور، رنگ آمیزی مهارت داشت. اوج مهارت و خلاقیت او را در یکی از آثار رنگ و روغنش با عنوان " استنساخ " میتوان دید. اثر استنساخ از اهمیت فراوانی برخوردار است و آن را می توان پیش نمونه ای برای نقاشی نوگرای معاصر ایران دانست.

استنساخ، اثر محمودخان، تهران، 1275 ه.ق

- محمد غفاری از هنرآموزان دارالفنون بود که زیر نظر مزین الدوله آموزش می دید. کار محمد غفاری توسط ناصرالدین شاه مورد قبول واقع شد، به دربار احضار و به عنوان نقاشباشی به فعالیت پرداخت و لقب کمال الملک را بر او نهاد. اثر " تالار آیینه " از جمله آثار مهم و معروفی است که کمال الملک در این دوره خلق کرد.

نقاشی تالار آیینه، اثر کمال الملک، تهران، 1260 ه.ش

- کمال الملک نوعی هنر آکادمیک را در دربار ناصرالدین شاه تثبت کرد. شیوه ی او، هنر استادان رنسانس و باروک بود و از استادانی چون رافائل و رمبرانت پیروی میکرد. آثار او تصاویر دقیق و عکس گونه و طبیعت نگاری محض است.

- کمال الملک مدرسه ی صنایع مستظرفه را تاسیس کرد و به پرورش و آموزش شاگردان زیادی پرداخت اما بعد از مدتی به دلیل اختلاف با وزیران معارف از تدریس و شغل دولتی کناره گیری کرد.

پرده فالگیر یهودی، اثر کمال الملک، بغداد، 1322 ه.ق

- افرادی چون حسین طاهرزاده، بهزاد، اسماعیل آشتیانی، حسنعلی وزیری، رسام ارژنگ، میرمصور ارژنگی، علی اکبر یاسمی، علی محمد حیدریان، حسین شیخ، ابوالحسن صدیقی، محسن مقدم، هوشنگ پیمانی، محمود اولیاء از جمله هنرمندان هنر رسمی رضاشاه بودند.

- هنرمندان این دوره به پیروی از کمال الملک تحت تاثیر و پیرو هنر رافائل، تیسین، روبنس و رمبرانت هستند اما در عمل هنر آکادمیک سده 19 اروپا را دنبال می کردند. 

پیرمرد خسته، اثر محمود اولیاء، تهران، 1335 ه.ش

- در اصفهان هنرستانی جهت احیای هنرها و صنایع سنتی تاسیس شد، جنبش نگارگری جدید با هادی تجویدی شروع شد. او افرادی چون علی کریمی، محمد علی زاویه و ابوطالب مقیمی را در هنرستان صنایع قدیمه آموزش داد.

- هنرستان اصفهان به سرپرستی عیسی بهادری اداره میشد و نگارگران ماهری مانند جواد رستم شیرازی، محمود فرشچیان و هوشنگ جزی زاده زیر نظر او پرورش یافتند. همچنین هنرستان هنرهای زیبا تهران نیز با سرپرستی حسین طاهرزاده به فعالیت پرداخت.

شکار، اثر محمود فرشچیان، 1340 ه.ش

- از پیشگامان نگارگری جدید در ایران میتوان به حسین بهزاد اشاره کرد. شیوه کار بهزاد بر اساس مکتب اصفهان و تلفیقی از اسلوب هنر ایران، اروپا و چین بود. نگارگرانی چون محمود فرشچیان وعباس سوسن آبادی به تدریج از شیوه کار حسین بهزاد سبقت گرفته و فراتر رفتند.

- نگارگری جدید اگرچه از اسلوب هنر گذشتگان خود بهره برده اما هنرمندان متعلق به جریان نگارگری جدید تلاش میکردند که نوع کار و آثارشان را با سلیقه زمان وفق دهند و به تدریج ویژگی های جدید به آن راه یافت.

- توجه به چهره های زیبا و متنوع تر، بهره گیری از پرسپکتیو، تنوع قلمگیری، دقت بیشتر در طراحی و فن قلمپرداز از نمونه ویژگی های نگارگری جدید است.

مولانا جلال الدین محمد بلخی، اثر حسین بهزاد، تهران، 1336 ه.ش

- نقاشی قهوه خانه بر اساس و تحت تاثیر اعتقادات ملی و مذهبی و فرهنگ شهری بود که موضوعات آن اغلب داستان های شاهنامه فردوسی، خمسه نظامی، وقایع کربلا، قصص قرآن و حکایت های عامیانه بود که معمولا همراه با شرح و اجرا توسط نقال، تعزیه خوان و مداح ارائه می شد.

- اگرچه خواستگاه این نقاشی، قهوه خانه ها بود اما در مکان های دیگری مانند محل های عزاداری، دکان ها، زورخانه و حمام آویخته می شد.

- صراحت و سادگی بیان، نوشتن نام اشخاص داستان در کنار پیکره ها، پایبندی به روایتگری، به تصویر کشیدن اشخاص مهم با اندازه بزرگتر نسبت به دیگر شخصیت ها، برجسته نمایی و ژرف نمایی از ویژگی های آثار این دوره است.

- از هنرمندان نقاشی قهوه خانه ای میتوان از حسین قوللر آقاسی، محمد مدبر، فتح الله قولر، حسین همدانی، حسن اسماعیل زاده ( چلیپا ) و عباس بلوکی فر نام برد.

مصیبت کربلا، اثر حسین قوللر آقاسی، 1330ه.ش

- برخی از نوگرایان به مکتب های کوبیسم و اکسپرسیونیسم رو آورده و نخستین انجمن ها و پایگاه های هنر نو را پدید آوردند که از نمونه آن میتوان به انجمن خروس جنگی و نگارخانه آپادانا اشاره کرد.

- نخستین بینال تهران در سال 1337 با مجموعه آثاری از هنرمندان نوگرا برپا شد که موجب شد جنبش نوگرایی از جناب مقامات دولتی به رسمیت شناخته شود.

- از هنرمندان برجسته این دوران میتوان از این اسامی نام برد: جلیل ضیاء پور، حسین کاظمی، احمد اسفندیاری، محمود جوادی پور، مارکو گریگوریان، ناصر اویسی، سهراب سپهری، بهمن محصص، هانیبال الخاص، ابوالقاسم سعیدی، پرویز تناولی، محسن وزیری مقدم، منصوره حسینی، پرویز کلانتری، محمد احصایی، غلامحسین نامی، حسین زنده رودی، فرامرز پیلارام، صادق تبریزی، پروانه اعتمادی، منوچهر صفرزاده.

آفتاب، اثر ابوالقاسم سعیدی

فیفی از خوشحالی زوزه میکشد، اثر بهمن محصص

- عدم تقلید از طبیعت، توجه و پرداختن به مسائل ذهنی، توجه اندک به روایتگری و توصیف ادبی، بهره گیری از تکنیک و اسلوب گوناگون برای بیان تجسمی از جمله ویژگی های آثار این دوره است.

- مکتب سقاخانه در این دوره شکل گرفت و حسین زنده رودی از پیشگامان این سبک بود. هنرمندان مکتب سقاخانه ای که به هنرمندان سنتگرای نو نیز یاد میشوند مکتبی را ایجاد کردند که علاوه بر توجه به هنر و خصلت هنر ایرانی به وجه امروزی بودن آن توجه کردند.

گردآورنده: آتوسا صفوی زاده